O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa,
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa,
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem".
Leopold Staff „Wysokie drzewa"
Nie ma na Ziemi organizmów wywierających większe wrażenie, niż drzewa. Nadają charakter krajobrazowi często na wielkich obszarach. Podobnie jak zioła i krzewy, nawet najwyższe drzewa zaczynają swój żywot jako drobne siewki, mające tylko niewielką szansę przeżycia. W miarę wzrostu, w sprzyjających warunkach zyskują jednak przewagę nad wszystkimi innymi roślinami. Drzewa l krzewy iglaste stanowią ważny składnik szaty roślinnej w strefie klimatu umiarkowanego. Rośliny te należą do nagonasiennych, ich gałęzie pokryte są liśćmi, które mają postać igieł i mogą być różnie umieszczone na łodygach, np. na długopędach u jodły czy świerka, na krótkopędach u sosny lub na jednych l drugich u modrzewia. Większość iglastych to rośliny zimozielone, liście ich żyją i funkcjonują przez kilka sezonów (do 10 lat). Tylko nieliczne, jak. w polskiej florze modrzew, rzucają liście na zimę. Kwiatostan żeński zwany szyszką składa się z osi, na której skrętolegle umieszczone są łuski wspierające, a w kątach ich występują tzw. łuski nasienne, gdzie znajdują się zalążki. Kwiat męski składa się z łuskowatych pręcików, posiadających po dwa woreczki z pyłkiem. Po zapyleniu, przy udziale wiatru i zapłodnieniu, zalążek przekształca się w nasienie - organ przetrwalnikowy, który uniezależnia rozwój rośliny od niesprzyjających warunków środowiska. W czasie dojrzewania nasion, które mają charakterystyczne skrzydełka, szyszka silnie drewnieje, staje się zupełnie twarda.
Jednym z najpospolitszych przedstawicieli nagonasiennych w Polsce jest Sosna zwyczajna. To wysokie drzewo (o liściach zebranych po dwa na krótkopędzie) od wieków było wykorzystywane przez człowieka nie tylko jako budulec. Łacińska nazwa rodzajowa pinus wywodzi się prawdopodobnie od łacińskiego pix=żywica, smoła, jest to bowiem drzewo dostarczające żywicy używanej do sporządzania maści skutecznej w leczeniu odmrożeń l do nacierania stawów. Zaś kąpiel w odwarze z młodych szyszek bądź igieł wzmacnia, pobudza i odświeża. Odwar z igieł stosuje się również wewnętrznie w chorobach układu moczowego, oddechowego oraz w dolegliwościach pęcherzyka żółciowego. Z niedojrzałych pączków, szyszek i żywicy zawierających witaminę C i kwasy organiczne sporządza się doskonały syrop przeciwkaszlowy.
Równie częsty gatunkiem jak sosna jest Świerk pospolity o stożkowato zakończonej koronie, ostrych igłach i zwieszających się szyszkach. Niestety w centralnej i północno-zachodniej Polsce brak jest stanowisk naturalnych świerka pospolitego. Etymologia łacińskiej-nazwy rodzajowej „picea" ma podobny rodowód jak sosny i świadczy o tym, że w przeszłości drewno było wykorzystywane do produkcji smoły. Młode pędy świerka zawierają witaminę C i K oraz olejki eteryczne, co sprawia, że wywar i syrop ze świerka zalecany jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, kokluszu i astmie. W leczeniu należy jednak zachować ostrożność, ponieważ jest rośliną o właściwościach toksycznych i spożycie większej ilości przetworów ze świerka może spowodować zatrucie. Należy także pamiętać, że świerk jest bardzo wrażliwy na zanieczyszczenie powietrza.
W centralnej Polsce przebiega północna granica zasięgu Jodły pospolitej. To piękne drzewo o obfitej, stożkowatej koronie zaokrąglonej na szczycie (nazwa rodzajowa abies pochodzi z sanskrytu abh = obfity,bujny) i białawej korze (nazwa gatunkowa alba albus = biały) jest wrażliwe na przemysłowe zanieczyszczenia gazowe i kwaśne deszcze. Igły są płaskie i tępe, z dwoma jaśniejszymi paskami pod spodem. Stojące szyszki po dojrzewaniu rozpadają się, dlatego nigdy nie znajdziemy ich pod drzewem. Igły i żywicę jodły stosuje się w leczeniu przeziębieniowego kaszlu, a maści i balsamy z igieł zalecane są do uśmierzania reumatyzmu, nerwo- i mięśniobóli.
Drzewem, które należy do nielicznych wyjątków wśród nagonasiennych i gubi igły na okres zimowy, jest Modrzew europejski. Do tej własności nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa Larix decidua (decido=odpadam). W przeciwieństwie do miękkich igieł zebranych w pęczki po 20-40, szyszki o jajowatym kształcie pozostają na drzewie przez wiele lat. Pomimo, że modrzewie źle rosną w wielkich miastach, nie wytrzymując zanieczyszczeń gazowych, często są sadzone ze względu na duże roczne przyrosty. Zawarte w korze i żywicy kwasy organiczne wykorzystuje się w leczeniu stanów zapalnych układu moczowego.
Jedynym europejskim drzewem iglastym bez szyszek jest Cis pospolity. Dojrzałe nasienie jest otoczone soczystą, czerwoną osnówką do czego nawiązuje łacińska nazwa gatunkowa, baccata (bacca = jagoda). Z wyjątkiem osnówki wszystkie części rośliny są trujące dla ludzi i wielu zwierząt. Zawierają alkaloid taksynę, której dawka śmiertelna dla konia zawiera 500 g igieł. Jednak sarnom, zającom i dzikom taksyna nie szkodzi. Odwar z igieł cisa może być stosowany w leczeniu niedociśnienia krwi i w celu pobudzenia czynności serca. Z twardego drewna cisu wyrabiano dawniej łuki (łacińskie taxus = łuk) oraz ozdobne meble. Jałowiec pospolity jest krzewem o igłach kłujących ustawionych po trzy w okółku i o wonnych, niebieskoczarnych szyszko-jagodach, które powstają przez zrośniecie się zmięśniałych łusek całej szyszki. Rośnie powszechnie na terenie Polski, zadawalając się najlichszymi nawet jałowymi glebami, stąd nazwa gatunkowa rośliny. Szyszkojagody jałowca pospolitego od najdawniejszych czasów stosowane są w kuchni jako przyprawa, do potraw mięsnych, gdyż korzystnie wpływają na przewód pokarmowy, pobudzając jego czynności, a olejki eteryczne stosuje się w leczeniu chorób reumatycznych. Wcieranie spirytusu jałowcowego sprzyja lepszemu ukrwieniu, a kąpiele w wodzie z dodatkiem odwaru przygotowanego z gałązek, jagód lub drewna działają bakteriobójczo i dezynfekujące jednocześnie pobudzają, odświeżają i likwidują uczucie zmęczenia. W dawnych czasach gałęzie jałowca wnoszono do domów jako ochronę przed demonami.
Do często spotykanych przedstawicieli nagonasiennych należą przybysze zza Oceanu Atlantyckiego. W Ameryce Północnej panują podobne warunki klimatyczne jak w Europie, co sprawia, że zadomowiły się u nas na dobre. Jednym z nich jest Sosna wejmutka z cienkimi Igłami zebranymi w pęczki po pięć o bardzo żywicznych szyszkach, które zanim uwolnią nasiona, mogą długo utrzymywać się z zamkniętymi łuskami na gałęziach. Łuski szyszek są skórzastogiętkie i mają długie, koliste wypustki na końcach. Do imigrantów z Ameryki należy również Daglezja zielona z miękkimi i giętkimi szpilkami, które są wąskie, spłaszczone, bardzo żywiczne i po roztarciu wydzielają aromatyczny zapach pomarańczy. Bardzo charakterystyczne są szyszki z łuskami okrywającymi podzielone na trzy części, co nadaje im niepowtarzalny wygląd.
Sosna Banksa, pochodząca z Kanady, jest gatunkiem światłolubnym, odpornym na mrozy, zasiedlającym ubogie i piaszczyste gleby. Igły ma zebrane w pęczku po dwie, bardzo krótkie, sztywne, ciemnozielone, a szyszki przypominają miniaturowe rogale.
Sosna czarna, przybyła z południa Europy, na młodych gałęziach ma bardzo ciemno zabarwioną korę, często nawet czarną jak sadza. Igły po dwie na krótko-pędach, są bardzo mocne, długie i sztywne. Drewno Sosny czarnej jest bardzo żywiczne i ma zastosowanie jako materiał budowlany. Drzewo to jest bardzo wytrzymałe, dobrze znosi susze i zanieczyszczenia powietrza.
Merytorycznie opracowali: Piotr Burzyński, Anna Komorowska
Sfinansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi